9η, 10η, 11η, 13η, 14η και 15η ΕΝΟΤΗΤΑ

9^η και 10^η  ΕΝΟΤΗΤΑ (στίχοι ε΄ 311 – 552):

Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΑΜΕΤΡΑΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΝΑΥΑΓΕΙ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΦΑΙΑΚΩΝ

ΘΕΜΑΤΑ:

Στους στίχους των δύο αυτών ενοτήτων (ε΄311- 552) αναμετρώνται ένας θεός με έναν θνητό. Ποιοι είναι αυτοί;

Όμως, και κάποιοι άλλοι  θεοί συμπράττουν, προκειμένου να σωθεί ο ήρωάς μας. Ποιοι είναι αυτοί;

Ας παρατηρήσουμε την εικονοπλαστική ικανότητα του ποιητή: Περιγράφει τη φύση σε μια κορυφαία εκδήλωσή της, την τρικυμία, με φοβερούς στίχους. Ποιες εικόνες πλάθουμε με τη φαντασία μας, καθώς διαβάζουμε το κείμενο; Μήπως έχουμε δει και κάποιες κινηματογραφικές ταινίες με τέτοιες σκηνές;

Στίχοι 362 – 366, 405 – 406, 435 – 441, 546 – 549: Παρομοιώσεις σύνθετες, που μπορούν να αναλυθούν στο δεικτικό μέρος (τι παρομοιάζεται;), στο αναφορικό μέρος (με τι παρομοιάζεται;) και στον κοινό όρο τους (το κοινό τους σημείο).

Ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε αυτά τα στοιχεία στις παρομοιώσεις που εντοπίσαμε στις ενότητες.

Κατά τη διάρκεια των γεγονότων των δύο ενοτήτων, ο Οδυσσέας δεν παραιτήθηκε ούτε στιγμή, δεν εγκατέλειψε τον αγώνα του να επιβιώσει και να νοστήσει, παρά τις αντιξοότητες που αντιμετώπισε. Δεν υποτάχθηκε και δεν αφέθηκε στη βούληση του εκδικητικού Ποσειδώνα, ούτε παραδόθηκε στα αγριεμένα κύματα και τα βράχια αλλά, με επιμονή και δύναμη, αξιοποιώντας το μυαλό του, άντεξε, αγωνίστηκε και βρήκε τρόπο και μέσα για να επιβιώσει.

 Μήπως κι εμείς, έχοντάς τον για παράδειγμα, πρέπει να κάνουμε το ίδιο στη ζωή μας, όποτε χρειάζεται να δώσουμε μάχη για να μείνουμε ζωντανοί και να διασώσουμε τις αξίες και τον κόσμο μας;

11^η ΕΝΟΤΗΤΑ (ζ΄139 - 259): ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΣΙΚΑ

Πρόκειται για τη ραψωδία που υμνεί τη γυναικεία ψυχή, τη χάρη και το ήθος της βασιλοπούλας Ναυσικάς.  Ο εξαιρετικός χαρακτήρας της νεαρής κοπέλας προβάλλει, πρώτον, από την περιγραφή του ποιητή,  δεύτερον, από τα λόγια, τα έργα και τη συμπεριφορά της στο παλάτι και απέναντι στους δικούς της, τρίτον, μέσα από τα λόγια, τη στάση και τη συμπεριφορά της απέναντι στο ναυαγό Οδυσσέα και, τέταρτον, μέσα από τα λόγια που της απευθύνει ο ίδιος ο ήρωας, περιγράφοντας την ομορφιά της.

13^η ΕΝΟΤΗΤΑ (….  ι΄ 1 – 41): Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΣΤΟΥΣ ΦΑΙΑΚΕΣ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ

Αξίζει να προσέξουμε τους στίχους 22 – 39: Αναφέρεται στην φτωχική αλλά πολυαγαπημένη  πατρίδα του, την τραχιά κι όμως καλή Ιθάκη, που δεν την αλλάζει με κανέναν παραδεισένιο τόπο. Τίποτε άλλο πιο γλυκό από πατρίδα και γονιούς, δηλώνει.

Αισθανόμαστε κι εμείς το ίδιο για την πατρίδα και τους δικούς μας;

14^η ΕΝΟΤΗΤΑ (στίχοι ι΄240 – 512): Η ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΥΚΛΩΠΑ ΠΟΛΥΦΗΜΟ

ΘΕΜΑΤΑ:

Διαλογική σκηνή. Επιβράδυνση του χρόνου.

Πολιτισμικά στοιχεία: υλικός πολιτισμός (τυροκομία, κλπ.).

Στίχοι 248 – 254: Ας προσέξουμε την αντίθεση. Τι επιθυμούν οι σύντροφοι του Οδυσσέα και τι ο ίδιος;

Για ποια εξέλιξη μας προϊδεάζει ο ήρωας με τη φράση «πράγμα που θα ΄ταν συμφερότερο»; Σε ποιους στίχους, παρακάτω, δίνεται η ερμηνεία αυτού του σχολίου του Οδυσσέα;

Στίχοι 259 – 267: Με ποιες φράσεις ο ποιητής υποδηλώνει το μέγεθος και τη δύναμη του Πολύφημου;

Στίχοι 278 – 308: Ποια λόγια του Πολύφημου προϊδεάζουν τον Οδυσσέα και τους δικούς του για τις διαθέσεις του, πριν φάει τους πρώτους συντρόφους;

Ο πολύμητις - πολυμήχανος Οδυσσέας: Ποια ευφυή τεχνάσματα εφηύρε ο ήρωας προκειμένου να σώσει τους συντρόφους και τον εαυτό του;

Παρακολουθούμε την αναμέτρηση ενός ανθρώπου με ένα απάνθρωπο κτήνος. Όσο προχωρεί η πλοκή, πραγματοποιείται μια αντίστροφη εξέλιξη: Ο άνθρωπος (Οδυσσέας), προκειμένου να σωθεί, και, επειδή είναι φιλέταιρος και άρα ηθικός, αγωνίζεται, εφευρίσκει, εξαπατά, πονηρεύεται, δολιεύεται, εκδικείται, προβαίνει σε μιαν κτηνώδη ενέργεια (τύφλωση του Πολύφημου), οδηγείται στην ύβρη, μεθυσμένος από τη νίκη του. Αντίθετα, το κτήνος (ο Πολύφημος), από την ανομία, την αυθαιρεσία και την υπεροψία, λόγω της τύφλωσής του, μεταμορφώνεται σε άνθρωπο: Συντρίβεται, πονά,  θρηνεί, εκφράζει τρυφερά αισθήματα, αποζητά τη βοήθεια ή τη συμπόνια άλλων (των Κυκλώπων και του μεγάλου κριαριού), ταπεινώνεται και συνειδητοποιεί την ήττα του.

15^η ΕΝΟΤΗΤΑ (στίχοι ι΄ 513 -630):   ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΦΗΜΟΥ. ΥΒΡΙΣ

Διαλογική σκηνή, κατά τη διάρκεια της οποίας παρεμβάλλονται αφηγήσεις. Ποιοι ομιλούν;

Παρατηρήστε την κλιμάκωση που τερματίζεται με τη θυσία του Οδυσσέα στους θεούς. Ο ήρωας προχωρεί προς την καταστροφή και, παρά την προσπάθεια των συντρόφων του, δεν σώζεται.

Στους στίχους της ενότητας ο ήρωας ακροβατεί επικίνδυνα ανάμεσα στην ευπρέπεια και την απρέπεια, στη σύνεση και τον παραλογισμό.

Ας αναζητήσουμε στίχους, όπου προβάλλεται η λογική και η ορθή αντίληψη του Οδυσσέα (επιχείρηση σωτηρίας και απομάκρυνσης από το επικίνδυνο νησί), και άλλους, όπου επιδεικνύει υβριστική, επιπόλαιη συμπεριφορά (καυχησιά και στάση απαξιωτική προς τον Ποσειδώνα); Ποιες νομίζετε ότι ήταν οι συνέπειες αυτής του της στάσης; Πόσο σημαντική, σε σχέση με το δεκάχρονο βασανιστικό ταξίδι του Οδυσσέα, αποδείχθηκε η στιγμή αυτή, του διαλόγου ανάμεσα στον τυφλωμένο Κύκλωπα και τον θριαμβευτή ήρωα;  

Στίχοι 613 -618: Εντοπίστε την θεϊκή προειδοποίηση.

Α΄ ΣΤΑΣΙΜΟ ΚΑΙ Γ΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Α΄ΣΤΑΣΙΜΟ (ΣΤΙΧΟΙ 1220-1285)

Α΄ στροφή: Κάλεσμα στο αηδόνι να θρηνήσει με το Χορό τις γυναίκες της Τροίας που έχασαν τους δικούς τους εξαιτίας του γάμου του Πάρη με την Ελένη.

Α΄ αντιστροφή: Θρήνος και για τις γυναίκες των νεκρών Αχαιών. Ο Μενέλαος περιπλανιέται στη θάλασσα μεταφέροντας το ομοίωμα.

Β΄ στροφή: Οι θεοί παρεμβαίνουν απρόβλεπτα στη ζωή των ανθρώπων. Η Ελένη από θεϊκή κόρη μετατράπηκε σε μισητή για τους Έλληνες γυναίκα.

Β΄ αντιστροφή: Άμυαλοι είναι όσοι κάνουν πόλεμο για να βρουν το δίκιο τους. Όλα τα δεινά του Τρωικού πολέμου θα είχαν αποφευχθεί  μόνο με συνεννόηση.

Θέματα:

1.      Αν διαβάσουμε παράλληλα το στάσιμο αυτό με το ποίημα του Γ. Σεφέρη Ελένη, τι διαπιστώνουμε;

2.      Σε ποιες σκέψεις, πιστεύετε, καθοδηγούσε ο Ευριπίδης τους θεατές της πρώτης παράστασης, στα 412 π.Χ., με τα συγκεκριμένα λόγια του Χορού;  Εμείς, οι θεατές του 21ου αιώνα, τι σκεφτόμαστε; Θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε το στάσιμο αυτό σε μια εργασία σας, στα πλαίσια του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και της 5ης ενότητας, που μελετά τον πόλεμο και την ειρήνη;  Πού αλλού θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε αυτό το στάσιμο και πώς;

Γ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (ΣΤΙΧΟΙ 1286-1424)

Υποενότητες

Εισερχόμενος ο Θεοκλύμενος προσκυνά το μνήμα του πατέρα του, απευθύνεται στους δούλους, ανησυχία για τον Έλληνα που κυκλοφορεί, πανικός για την απόδραση της Ελένης, εμφάνιση της βαρυπενθούσας Ελένης, τα νέα για το θάνατο του συζύγου, ο ναυαγός σύντροφος του Μενέλαου, ο Θεοκλύμενος ρωτά λεπτομέρειες, η Ελένη υπόσχεται γάμο, ζητά να κηδέψει τον νεκρό της στη θάλασσα, ο Μενέλαος παρουσιάζει τις λεπτομέρειες της τελετής, ο Θεοκλύμενος χαρούμενος προσφέρει φιλοξενία στο ναυαγό και  παρηγορεί την Ελένη, ο Μενέλαος συμβουλεύει την Ελένη να φερθεί σωστά, εκείνη υπόσχεται στο συνεργό της ότι θα προσφέρει όσα πρέπει.

Θέματα:

1.      Ο Θεοκλύμενος, που ο σκοτεινός χαρακτήρας του έχει προοικονομηθεί από τους πρώτους στίχους, είναι ένα πρόσωπο πολυαναμενόμενο από τους θεατές. Πρόκειται για τον «κακό» της ιστορίας, απαραίτητο σε αυτήν όσο και σε όλα τα παραμύθια του κόσμου. Οι θεατές τον περιμένουν με σφιγμένη καρδιά, με αγωνία. Τίποτε καλό δε φέρνει μαζί του. Αντίθετα, είναι αυτός που στέκει εμπόδιο στην ευτυχία των ηρώων μας. Γιατί; Καταγράψτε τα στοιχεία που ήδη γνωρίζετε για αυτόν από όσα είπαν οι ήρωες που εμφανίστηκαν ως τώρα.

2.      Στίχοι 1286-1304: Όσο διαρκούν αυτοί οι στίχοι, ο Θεοκλύμενος κυριαρχεί στη σκηνή. Κάθε του λόγος και αντίδραση προκαλεί μεγάλη εντύπωση στους θεατές. Προσπαθούν να αναγνωρίσουν, στον άνδρα που βλέπουν, αυτόν που έπλασαν στη φαντασία τους με βάση τα λεγόμενα της Ελένης, της Γερόντισσας, της Θεονόης και του Χορού. Τι συμβαίνει τελικά; Φαντασία και πραγματικότητα συμπίπτουν;

 3.      Πολλά στοιχεία φάρσας εντοπίζονται στο επεισόδιο αυτό: ειρωνικό πνεύμα, απρόβλεπτοι χαρακτήρες, ανατροπές, τραγική ειρωνεία, δίσημοι λόγοι, προσποίηση. Εξαιτίας αυτού ακριβώς του επεισοδίου εγείρεται και το πολυμελετημένο ζήτημα της ταυτότητας της Ελένης ως δραματικό ή κωμικό έργο.  Αν η ιστορία ξεκινούσε από αυτό  το επεισόδιο, τι θα διαλέγαμε;

4.      Ο ποιητής παρέχει μέσω του κειμένου πλήθος οδηγιών στους σκηνοθέτες και τους υποκριτές. Προσπαθήστε να τις εντοπίσετε.

5.      Ποιο πρόσωπο υπερέχει, κυριαρχεί, στα δρώμενα του επεισοδίου; Αναπτύξτε την άποψή σας.

 6.      Ο δόλος στηρίζεται κυρίως στην ανάγκη ταφικής τελετής (στίχος 1343), ανάγκη μέγιστη για τους αρχαίους Αθηναίους. Ας θυμηθούμε το θέμα της τραγωδίας Αντιγόνη του Σοφοκλή καθώς και τη συγκλονιστική σκηνή της αίτησης του Τρωαδίτη βασιλιά Πριάμου προς τον Αχιλλέα, που φόνευσε το γιο του, Έκτορα, να του παραδώσει το σώμα του νεκρού (Ιλιάδα, ραψωδία Ω).

7.      Στίχοι 1370 και εξής: Ο Μενέλαος αναλαμβάνει δράση. Η όψη του, η δουλική συμπεριφορά του αλλά και τα δείγματα μιας νοοτροπίας απλοϊκού και προσκολλημένου στις προλήψεις ανθρώπου ρίχνουν στάχτη στα μάτια του βασιλιά της Αιγύπτου.

8.      Ο Θεοκλύμενος, τυφλωμένος από τους θεούς οδηγείται στη συντριβή. Πρόθυμα προσφέρει ό,τι του ζητούν οι δύο Έλληνες (Ελένη και ναυαγός) και συνεργεί – άθελά του – στη διαφυγή τους.

9.      Στίχοι 1396 και εξής: Ανυποψίαστος και αφελής, παραδίδει μαθήματα ήθους στο κοινό με τα λόγια του. Παρηγορεί τη γυναίκα για την απώλειά της, προσφέρει τα καλύτερα δώρα στον ξένο, υποτάσσεται στους κανόνες της ευσέβειας και της λογικής.

10.  Οι δύο σκευωροί επιβάλλονται επί του ανυποψίαστου βασιλιά – θύματός τους με τη δύναμη και το παιχνίδι των δίσημων, υπαινικτικών λόγων τους, που κορυφώνεται στο τέλος του επεισοδίου. Η πανουργία θριαμβεύει. Οι θεατές, συνένοχοι πια, βλέπουν, από τη μια, το αγαπημένο ζευγάρι να εξυφαίνει με επιτυχία τον ιστό που θα φέρει στη σωτηρία και, από την άλλη, το Θεοκλύμενο να κινείται ξεγελασμένος προς την καταστροφή.

2ο ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ: 2η έως 5η σκηνή

2η σκηνή (στίχοι 659-840)   Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ

Υποενότητες

Ο αγγελιαφόρος αναγγέλλει την ανάληψη της Ελένης, τι αποκάλυψε το είδωλο. Οργή του αγγέλλου για τα καμώματα της Ελένης. Ο Μενέλαος συνειδητοποιεί την αλήθεια, οι σύζυγοι σμίγουν με χαρά και συγκίνηση, αναδρομή στο παρελθόν, η αποκάλυψη της θεϊκής σκευωρίας. Ο αγγελιαφόρος μαθαίνει την αλήθεια, οι σκέψεις για τους θεούς, η ανάμνηση του γάμου των ηρώων. Εντολή του Μενέλαου για επιφυλακή των συντρόφων. Ο αγγελιαφόρος κατακρίνει τη μαντική τέχνη και συνιστά ευβουλία.

Θέματα:

1.      Δραματική οικονομία: Ο Αγγελιαφόρος εμφανίζεται σαν από μηχανής σωτήρας για να άρει το αδιέξοδο.

2.      Η ταυτότητα του Αγγέλου: Άλλος ένας νικητής νικημένος του τρωικού πολέμου. Ο ποιητής παρουσιάζει ένα ακόμη νέο πρόσωπο του δράματός του. Είναι ένας από τους λίγους επιζήσαντες συντρόφους του Μενέλαου, ένας ακόμη ρακένδυτος άνδρας με ταπεινή καταγωγή (κατά την προσφιλή συνήθεια του Ευριπίδη).

3.      Στίχοι 659- 666: Τεχνητή επιβράδυνση. Η αγωνία των θεατών κορυφώνεται. Όμως,   η ώρα της αναγνώρισης μετακυλίεται για άλλη μια φορά, καθώς ο Άγγελος λέει περισσότερα από όσα θέλουν οι θεατές να ακούσουν. Μπορούμε, άρα, να αισθανθούμε την ανακούφιση τους, όταν, τελικά, μετά την ανακοίνωση της ανάληψης του ειδώλου και των λόγων του, ο Μενέλαος συνειδητοποιεί την αλήθεια.

 4.      Στίχοι 667-680: Πρώτη αγγελική ρήση:  Ο Αγγελιαφόρος αφηγείται το γεγονός της ανάληψης της Ελένης μέσα από τη σπηλιά και, στη συνέχεια, απαγγέλλει σε πρώτο πρόσωπο τα λόγια που εκείνη είπε αποχωρώντας.

5.      Στα λόγια του ειδώλου συμπυκνώνονται όλα σχεδόν τα θέματα που απασχολούν τον ποιητή στη συγκεκριμένη τραγωδία. Στίχοι 670-672: ο πόλεμος έφερε δυστυχία σε Έλληνες και Τρώες εξίσου, άρα είναι το ίδιο καταστροφικός για κάθε εμπλεκόμενο. Δεν υπάρχουν πραγματικοί νικητές σε κανέναν πόλεμο. Στίχος 673: Καταγγέλλεται η άδικη θεϊκή παρέμβαση στα ανθρώπινα πράγματα. Στίχοι 674-675: Αποκαλύπτεται ότι όλα έγιναν όπως έγιναν γιατί αντικαταστάθηκε η πραγματική Ελένη από ένα είδωλο (αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι). Στίχοι 679-680: Η Ελένη είναι αθώα.

 6.      Στίχοι 681-686: Ο Αγγελιαφόρος δείχνει με τα λόγια του την  έλλειψη σεβασμού και εκτίμησης που χαρακτήριζε -πιθανότατα-  τη στάση όλων των Αχαιών απέναντι στην Ελένη.

7.      Πλήθος σκηνοθετικών οδηγιών, π.χ. «…με τόση βιάση…», «Χαίρε της Λήδας κόρη…», «…Ω! λαμπρή μέρα, που μες στην αγκαλιά μου…», κ.λ.π.

8.      Τραγική ειρωνεία: Στίχος 681. Ο Αγγελιαφόρος νομίζει ότι μπροστά του είναι η Ελένη της σπηλιάς, ενώ οι θεατές, όπως και η ίδια η ηρωίδα, βέβαια,  γνωρίζουν πως είναι η αληθινή.

9.      Στίχοι 692, 713-715, 773-774, 838-840: Ο Χορός καλείται και εμπλέκεται στους διαλόγους, με ευχές που αντιπροσωπεύουν και τη βούληση των θεατών. Συχνά επαναλαμβάνει τα σοφά λόγια του γέροντα, βοηθώντας, στην ουσία, το ακροατήριο να τα εμπεδώσει (Διάνοια της αρχαίας τραγωδίας, Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 142).

 10.  Η σκηνή της αναγνώρισης και του πρώτου εναγκαλισμού των αγαπημένων συζύγων ενέχει δυσκολίες (της ερμηνείας για τους ηθοποιούς και της ικανότητας του σκηνοθέτη κυρίως,  που πρέπει να τους  κατευθύνει), διότι είναι μεγάλη, με εκτενή διάλογο.

11.  Στίχο739-763: Η Ελένη αποκαλύπτει στο Μενέλαο τη συμπαιγνία των θεών σε βάρος της.

 12.  Στίχος 764: Πολύ εύκολα ο Μενέλαος αποδέχεται την αθωότητα της γυναίκας του και χρεώνει, συμφωνώντας με τα λεγόμενά της, όλες τις συμφορές στη θεϊκή βούληση-αυθαιρεσία-.

 13.  Με τις αναφορές στο παρελθόν έχουμε κίνηση προς τα πίσω (αναδρομική αφήγηση), οπότε, δεν προωθείται η δράση. Η διαδικασία αυτή εύκολα κουράζει τους θεατές.  

 14.  Στίχοι 775 και εξής: Ο Αγγελιαφόρος παραμένει στη σκηνή ως πιστός υπηρέτης (θεράπων), αγαπημένος σύντροφος και σοφός ηλικιωμένος σύμβουλος («γέροντα»).

1.      Στίχος 782: Επαναλαμβάνεται από το στόμα ενός ταπεινού ανθρώπου η σκέψη που απασχολεί και γεμίζει με φόβο την ψυχή των θεατών, πως μπορεί κι αυτοί να εξαπατηθούν από επιτήδειους και να οδηγηθούν σε μάταιους αγώνες.

2.      Στίχοι 786-810: Δεύτερη αγγελική ρήση. Οι σκέψεις και οι προβληματισμοί του γέροντα αποτελούν μέρος της  διανοίας του δράματος.  (Διάνοια της αρχαίας τραγωδίας, Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 142). Τα θέματα που θίγει είναι τα εξής: Στίχοι 786-795. Οι αιφνίδιες μεταστροφές της τύχης των ανθρώπων (παραλληλία με την ιστορία του Κροίσου, όπως σώζεται από τον Ηρόδοτο [«Μηδένα προ του τέλους μακάριζε»]. Κανείς δεν γνωρίζει τη μοίρα, τα σχέδια των θεών για την τύχη του. Στίχοι 796-803. Η ανασύσταση του γάμου της Ελένης με το Μενέλαο (έτσι διαγράφεται πια η μοιχεία) μέσα από την γλυκιά ανάμνηση του δούλου. Στίχοι 804-810. Ο άνθρωπος, ακόμη κι αν είναι σκλάβος, παραμένει ελεύθερος στην ψυχή. (Ο ομιλών επιλέγει συνειδητά να αγαπά τους αφέντες του). Οι απόψεις του Αγγελιαφόρου αντικατοπτρίζουν τις τάσεις της εποχής του Ευριπίδη. Οι σοφιστές, των οποίων ήταν οπαδός, πρωτοστατούν στην ανατροπή των κατεστημένων, όπως της δουλείας, για παράδειγμα.

3.       Στίχοι 813-821: Η δράση προωθείται με την εντολή του Μενέλαου προς τους κρυμμένους συντρόφους να είναι έτοιμοι ανά πάσα στιγμή για αγώνα. Ταυτόχρονα προοικονομείται η  επιχείρηση διαφυγής από την Αίγυπτο.

4.      Στίχοι 822-837: Τρίτη αγγελική ρήση. Και αυτές οι σκέψεις του γέροντα αποτελούν μέρος της  διανοίας του δράματος. Το θέμα που τον απασχολεί είναι η αδυναμία της μαντικής τέχνης να προφυλάξει τους ανθρώπους από επικείμενες συμφορές (Παραλληλία με τη ραψωδία Μ της Ιλιάδας και το «Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης» του Έκτορα). Συμβουλεύει την προσευχή στους θεούς, ως συμπλήρωμα, όμως, του αγώνα και του μόχθου των ανθρώπων να πετύχουν αυτό που επιθυμούν («συν Αθηνά και χείρα κίνει») και, τέλος, την ευβουλίαν, δηλαδή τη χρήση της λογικής, της ορθής κρίσης,  που διαθέτουν όλοι.

5.      Οι ρήσεις του Αγγελιαφόρου, στο σύνολό τους, επιβραδύνουν τεχνητά την εξέλιξη της πλοκής της τραγωδίας.  Οι θεατές επιθυμούν να δουν γρήγορα πώς θα αντιμετωπίσουν οι ήρωες τον εχθρικό βασιλιά.

6.      Η χρησιμότητα του Αγγέλου για την πλοκή της τραγωδίας περιορίζεται στην αποκάλυψη της ύπαρξης του ειδώλου, η οποία, με τη σειρά της, οδηγεί στην αναγνώριση των συζύγων.  Όμως,  δεδομένου του ότι για την αρχαία αθηναϊκή πολιτεία το δράμα αποτελούσε σχολεῖον για τους πολίτες, ανατίθεται στον ηλικιωμένο αγγελιαφόρο επιπλέον ο ρόλος του φορέα υψηλών ιδεών (διάνοια). Άρα, παρά την επιβράδυνση, το δράμα, με τις ρήσεις του, περαιώνει τον παιδαγωγικό του σκοπό. Το κέρδος είναι μεγάλο.

15.  Ο Άγγελος αποχωρεί και στη σκηνή μένουν μόνοι οι δύο ήρωες.

3η σκηνή (στίχοι 841-941) Η ΕΛΕΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΕΙ ΤΟ ΜΕΝΕΛΑΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΚΙΝΔΥΝΟ ΠΟΥ ΤΟΝ ΑΠΕΙΛΕΙ

Υποενότητες

Η πολύχρονη περιπλάνηση του Μενέλαου, ο νέος κίνδυνος, πώς αντιστέκεται η Ελένη στα σχέδια του Θεοκλύμενου, πρόταση αυτοθυσίας από την Ελένη, προϋπόθεση για τη σωτηρία η συνεργασία της Θεονόης,  ο όρκος, ένας στρατιώτης με τιμή.

Θέματα:

1.      «Δύστυχε»: Το κλίμα ευφορίας που επικρατούσε κατά την προηγούμενη σκηνή διαδέχεται η αγωνία και η θλίψη.

2.      Στίχοι 844-859:Ο ποιητής αποφεύγει περίτεχνα την επιβράδυνση  με τη σύντομη αναφορά του Μενέλαου στα πάθη του ως τώρα(με κίνηση προς τα πίσω).

3.      Στίχος 861: Τα λόγια της Ελένης προκαλούν την αγωνία του Μενέλαου και των θεατών, αυξάνουν την ένταση, σκιάζουν επικίνδυνα την πρόσφατα αποκτημένη ευτυχία του ζευγαριού. Έτσι, ο διάλογός τους εξελίσσεται σε στιχομυθία, μιας και ο σύζυγος προσπαθεί απεγνωσμένα να καταλάβει τι είναι αυτό που κάνει τη γυναίκα του να απελπίζεται και να φέρνει την καταστροφή.

4.      Στίχος 863: Η ηρωίδα, με αυτοθυσία, προτρέπει τον άνδρα της να φύγει από την Αίγυπτο μόνος, χωρίς αυτήν, αφού θεωρεί ότι αυτό είναι εφικτό ενώ το να διαφύγουν και οι δύο, υπό τις παρούσες συνθήκες,  ανέφικτο.

5.      Στίχος 871: Ο Μενέλαος μονολογεί αλλά η Ελένη ακούει τα λόγια του.

6.      Στίχοι 877-879: Ο Μενέλαος,  σαν προδομένος  άνδρας, επιδεικνύει εύλογη δυσπιστία.

7.      Κατά τη διάρκεια της σκηνής αυτής οι δύο ήρωες αξιοποιούν πρώτοι τις υποδείξεις του Αγγελιαφόρου. Σκέφτονται και, σταθμίζοντας τα δεδομένα (εὐβουλία), επιχειρούν να ξεκαθαρίσουν την κατάσταση και να βρουν λύση στο αδιέξοδό τους.

8.      Στίχοι 888, 891: Να σχολιαστεί το ήθος που επιδεικνύει η ηρωίδα.

9.      Στίχοι 891, 895, 897: Το ήθος του Μενέλαου. Ας μην ξεχνούμε ότι πρόκειται για έναν Σπαρτιάτη. Ο στίχος 895 μας παραπέμπει απευθείας στη στάση των Λακεδαιμονίων κατά τη μάχη των Θερμοπυλών (480π.Χ.).

10.  Συνολικά κατά την 3η σκηνή αναδεικνύεται το ήθος των ηρώων.

11.   Στίχος 896: Ο Ευριπίδης χρεώνει το δόλο στην Ελένη (όπως και στην Ιφιγένεια, βλέπε παράλληλο κείμενο σελίδας 67). Δείχνει, λοιπόν, να αναγνωρίζει τη γυναικεία επινοητικότητα και δίνει προβάδισμα, στην προσπάθεια να εξευρεθεί λύση, στην ηρωίδα. Άλλωστε, αυτή γνωρίζει τον τόπο και  τα πρόσωπα, ενώ ο Μενέλαος όχι.

12.  Ο δόλος των θεών θα ξεπληρωθεί με δόλο. Οι άνθρωποι, κατ’ εικόναν και ομοίωσίν του πλάστη τους, μεταχειρίζονται την απάτη για να πετύχουν το σκοπό τους.

13.  Το αδιέξοδο παρά το πολυπόθητο αντάμωμα, το απτό πρόβλημα του κακόβουλου βασιλιά και των προθέσεών του, σκιάζουν βαριά τους δύο ήρωες, που εξακολουθούν να έχουν τραγικά χαρακτηριστικά.

14.  Στίχοι 900-914: Η δύναμη της Θεονόης προβάλλει απειλητική. Εάν συνεργαστεί με τους ήρωες, υπάρχει  ελπίδα σωτηρίας. Προοικονομείται η παρέμβασή της στη συνέχεια.

15.  Στίχος 916: Η πλέον ζοφερή προοπτική.

16.  Στίχοι 917-926: Προβάλλει η προοπτική του θανάτου και οριστικοποιείται με όρκο των δύο συζύγων. Ο όρκος αυτός (ρομαντικό στοιχείο) αποτελεί κορυφαία ένδειξη  αφοσίωσης του ενός προς τον άλλον. Η Ελένη του Ευριπίδη βρίσκεται στον αντίποδα της ομηρικής: εξαλείφει, με τη στάση της, κάθε αμφιβολία για την ηθική της.

17.   Αλλά και ο Μενέλαος (στίχοι 926-939) αναφέρεται στην έννοια της τιμής (του πολεμιστή, του ηγέτη, του συζύγου, του ανθρώπου) με λόγο που προκαλεί το θαυμασμό των θεατών και τους διδάσκει ποια είναι η ηθική στάση του γενναίου ανδρός (miles gloriosus). Με αυτή του την αποστροφή, ο Μενέλαος επιβεβαιώνει τη σπαρτιατική του καταγωγή και αγωγή, παραπέμποντάς μας, σαν θεατές, στη στάση που τήρησαν οι απόγονοί του κατά τη μάχη των Θερμοπυλών. Εδώ, πιο συγκεκριμένα, εντοπίζονται τα θέματα α. της συνέπειας- συνέχειας στις πράξεις των ανθρώπων καθ΄ όλην τη διάρκεια της ζωής τους, β. της εκτίμησης της αξίας της ζωής και της απώλειάς της, γ. της υπέρτατης θυσίας των γονέων που χάνουν τα παιδιά τους στον πόλεμο, δ. της αγάπης μέχρι θανάτου για το σύζυγο, και, τέλος, ε. της  υστεροφημίας (μέγιστη η σημασία της για τους αρχαίους Έλληνες).

4η σκηνή (στίχοι 942-1139)  ΘΕΟΝΟΗ

Υποενότητες

Προαναγγελία της έλευσης της Θεονόης, ο πανικός της Ελένης. Ιεροτελεστική εμφάνιση της μάντισσας, η Θεονόη αποκαλύπτει στο Μενέλαο την αμάχη των θεών για την τύχη του, το δίλημμα. Η Ελένη ικετεύει τη Θεονόη να κρύψει από τον αδελφό της την παρουσία του Μενέλαου, επικαλείται το σεβασμό των ξένων αγαθών, την προστατευτική στάση του νεκρού Πρωτέα απέναντί της,   τη δικαιοσύνη, την ανάγκη να αποκατασταθεί η κηλιδωμένη φήμη της,  να παντρευτεί η κόρη της, να ευτυχήσει επιτέλους η ίδια. Ο Μενέλαος ζητά θαρρετά από τη Θεονόη να του επιστραφεί η γυναίκα, το ίδιο και από το νεκρό Πρωτέα, ζητά από τον Άδη να συνεργήσει, αποκαλύπτει τον όρκο θανάτου που έχουν πάρει, καλεί τη Θεονόη να συμφωνήσει στο αίτημά του. Η Θεονόη αποφασίζει να τους βοηθήσει γιατί είναι δίκαιη, επιλέγει να υπακούσει στις βουλές της Ήρας, θεωρεί -σαν τον πατέρα της- άδικο να του στερήσει τη γυναίκα, πιστεύει πως οι ψυχές των νεκρών περιμένουν να γίνει το σωστό. Τέλος, αρνείται να βοηθήσει τον άμυαλο αδερφό της, συστήνει στο ζευγάρι να  προσευχηθεί στους θεούς.

Θέματα:

1.      Στίχοι 942-950: Έντονη δραματικότητα  λόγω της ταραχής και σύγχυσης της ηρωίδας (υποπίπτει σε αντιφάσεις, σπρώχνει τον άνδρα της προς την έξοδο και αμέσως τον τραβά πίσω μετανιωμένη), των ηχητικών και οπτικών ενδείξεων για τη σημασία του προσώπου που εισέρχεται στη σκηνή (σκηνοθετική καθοδήγηση από το ίδιο το κείμενο). Οι θεατές, σύμφωνα με το σχέδιο του Ευριπίδη, αισθάνονται δέος, σεβασμό και φόβο για την πολυαναμενόμενη μάντισσα..

2.      Στίχοι 951-960: Η Θεονόη εμφανίζεται συνοδευόμενη από ολόκληρη ακολουθία θεραπαινίδων (κωφά πρόσωπα: δεν ομιλούν- σαν τους σύγχρονους κομπάρσους-). Η πομπή κινείται τελετουργικά, εκτελώντας συγκεκριμένες κινήσεις. Γίνεται καθαρμός του αέρα και του εδάφους πριν προχωρήσει η ιερή γυναίκα. Μπορούμε να φανταστούμε τη θρησκευτική συγκίνηση των θεατών που θα παρακολουθούσαν την είσοδο της Θεονόης. Σαν να γίνονταν μύστες σε μια ιεροτελεστία.

3.      Στίχοι 960-984: Η μάντισσα απευθύνεται στην Ελένη εξαλείφοντας κάθε ελπίδα της να κρατηθεί η παρουσία του Μενέλαου μυστική: Εκείνη γνωρίζει τα πάντα.

 4.      Το δίλημμα της Θεονόης: Ποιας θεάς το μέρος θα πάρει (της Αφροδίτης ή της Ήρας), ποιον θα υποστηρίξει (το ζευγάρι ή τον αδερφό της, το Θεοκλύμενο);

5.      Στίχοι 969-984: Το δράμα επανέρχεται στο θέμα της θείας δικαιοσύνης. Οι θεές μάχονται μεταξύ τους με όπλα τη ζωή και την ευτυχία των ανθρώπων. Κι αυτοί (στην περίπτωσή μας η Ελένη) ανήμποροι υποφέρουν. Ο φόβος υποβάλλεται στους θεατές, που ελπίζουν μόνο στην εύνοια των θεών .

6.      Οι λόγοι, στίχοι 987-1098. Πρόκειται, ουσιαστικά για δύο ρητορικούς λόγους, των οποίων η παρουσία εδώ αιτιολογείται ποικιλοτρόπως: Ο ποιητής, ως θιασώτης των σοφιστών, αξιοποιεί και επιδεικνύει τις ρητορικές του ικανότητες. Ο λόγος κάθε ήρωα στοχεύει, πιθανόν, στο να αναδείξει και το ήθος του. Γίνεται εκτενής αναφορά σε αρχές και αξίες με διαχρονική ισχύ (διάνοια της αρχαίας τραγωδίας) και έτσι το δράμα πραγματώνει τον παιδαγωγικό του ρόλο.  Πρόκειται για λόγους πειθούς που στοχεύουν να πείσουν τη Θεονόη να αποσιωπήσει την έλευση του Μενέλαου στην Αίγυπτο. Ενώ η σκηνή έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός αγώνα αντιλογίας, γνωρίζουμε  ότι δεν υπάρχουν αντίπαλα μέρη αλλά δύο σύζυγοι που αγωνίζονται, με το δικό του τρόπο ο καθένας και τα δικά του επιχειρήματα, ποιος θα ξεπεράσει τον άλλον σε ικανότητα να πείσει τη Θεονόη να τους βοηθήσει να σωθούν από τον αδελφό της. 

7.      Οι λόγοι αυτοί προκαλούν εκτεταμένη τεχνητή επιβράδυνση (η J. de Romilly σημειώνει πως «η προσπάθεια πειθούς βλάπτει το πάθος της σκηνής») που απειλεί το δράμα με απώλεια της προσοχής των θεατών. Από την άλλη, όμως, πιθανόν, να εμπλέκονται ενεργά στον αγώνα λόγου των συζύγων και να  κλίνουν, πειθόμενοι από τα επιχειρήματά τους, προς το μέρος του ενός ή του άλλου (ποιος τα κατάφερε καλύτερα).

8.      Ἱκεσία ρήσις Ελένης, στίχοι 987-1042. Χαρακτηριστικά: Έχει ικετευτικό χαρακτήρα. Απευθύνεται στη Θεονόη επικαλούμενη το συναίσθημα και το ήθος της (επανειλημμένα αναφέρεται στην έννοια του δικαίου), αλλά  και την αυθεντία του νεκρού πατέρα της, που υπήρξε δίκαιος και προστάτεψε την Ελένη, όσο ζούσε. Συγκεκριμένα, η ομιλούσα παρακαλεί τη Θεονόη να την υποστηρίξει σαν γυναίκα προς γυναίκα (δηλώνει την αδυναμία της να αντιμετωπίσει μόνη τον Θεοκλύμενο), να μην ευνοήσει και να μην συμπράξει με τον άδικο αδερφό της, να εφαρμόσει τη θεία δικαιοσύνη που επαγγέλλεται το σεβασμό της περιουσίας του άλλου, να εκπληρώσει αυτή το χρέος του πατέρα της (αντίδοσις: Ο Πρωτέας έλαβε την ξένη γυναίκα και τη φρόντισε μέχρι να μπορέσει να την επιστρέψει στους οικείους της). Στο δεύτερο μέρος του λόγου (στίχοι 1020-1037) παρουσιάζει τα μεγαλύτερά της βάσανα (την αβάσταχτη και άδικη δυσφήμισή της σε όλον τον ελληνισμό, τον καημό να επιστρέψει στην πατρίδα της και να αποκαταστήσει την τιμή της, να παντρέψει την κόρη της που γερνά έρημη στη Σπάρτη, να ζήσει και να χαρεί μια ήρεμη ζωή στο σπιτικό της, σαν κάθε γυναίκα, εφόσον ο άνδρας της επέζησε και μπορεί να την πάρει πίσω) και κλείνει με επανάληψη της αναφοράς  του χρέους του χρηστού τέκνου να εφαρμόσει τις αρχές του γονέα του.

9.      Αν θεωρήσουμε την Ελένη έργο πολιτικό, τότε σε ποιες σκέψεις οδηγείται ο θεατής του 412 π.Χ. ακούγοντας τους στίχους 1022-1030;

10.  Διάνοια: Με τη ρήση της Ελένης συγκροτείται ένας κώδικας ηθικής συμπεριφοράς που θα έπρεπε να τηρείται από όλους τους ανθρώπους. Ισχύει, όμως, αυτό; Να εντοπίσετε τα στοιχεία αυτού του κώδικα.

11.  Ρήσις Μενέλαου, 1046-1098. Χαρακτηριστικά: Το ύφος διαφοροποιείται από της Ελένης, είναι αρρενωπό  και δυναμικό. Με την πρώτη αποστροφή προς τη μάντισσα, δηλώνεται η διάθεση του ομιλούντος.  Μπροστά μας έχουμε μιαν ηρωική μορφή, έναν γενναίο άνδρα (miles gloriosus) που ο λόγος του ανακαλεί στη μνήμη μας άλλα ανάλογα ήθη και στάσεις (οι «Ἑλεύθεροι Πολιορκημένοι» του Δ. Σολωμού, ο  Έκτορας στην «Ιλιάδα» του Ομήρου, κ.λ.π.). Δεν φοβάται να πεθάνει, δεν λιποψυχεί («εγώ θα προτιμήσω τ’ αντρίκειο θάρρος»). Αντίθετα, ψύχραιμος και σαρκαστικός (π.χ. στους στίχους 1055-1057), αραδιάζει τις επιλογές της Θεονόης και την καλεί να πάρει τις αποφάσεις της (επίκληση στη λογική). Με περίσσιο, μάλιστα, θάρρος, προσπερνά επιδεικτικά τη δύναμη της μάντισσας και απευθύνεται στο νεκρό βασιλιά πατέρα της, που κείτεται στο μνήμα, ζητώντας από εκείνον πίσω τη γυναίκα του (επίκληση στην αυθεντία).   Έπειτα, εφαρμόζοντας την ίδια τακτική, επικαλείται και το θεό του θανάτου, τον Άδη, από τον οποίο ζητάει να συνετίσει τη Θεονόη ή να φέρει πίσω, στη ζωή, όλους τους νεκρούς του πολέμου (και πάλι επίκληση στην αυθεντία). Ακολούθως, αποκαλύπτει τον όρκο που έδωσε το ζευγάρι: Ελευθερία ή θάνατος. Μόνον τα τελευταία του λόγια απευθύνονται ευθέως στη Θεονόη, που καλείται από το Μενέλαο να συμπράξει μαζί τους. Με τη φράση: «Σκότωσέ με», της δείχνει ότι η απόφασή της είναι μέγιστης σημασίας και ισοδυναμεί με τη ζωή ή την καταστροφή των ηρώων μας.

 12.  Στίχοι 1084-1089: Ποιος άνθρωπος θα ήθελε να συμβεί κάτι τέτοιο εξαιτίας του και, μάλιστα, να σκοτωθούν δύο αθώοι άνθρωποι πάνω στο μνήμα ενός γονιού, που ποτέ δεν αδίκησε κανέναν;

13.  Ο λόγος αυτός συναρτάται με μια έντονη σκηνική παρουσία, που χαρακτηρίζεται από δραματικό πάθος, εναλλαγές στον τόνο της φωνής, μεγάλες κινήσεις στο χώρο. Έτσι, αν και πρόκειται για εκτενή μονόλογο, η ερμηνεία του από τον υποκριτή είναι σχετικά εύκολη.

 14.  Διάνοια: Με τη ρήση του Μενέλαου συγκροτείται ένας κώδικας τιμής ανδρός πολεμάρχου. Να εντοπίσετε τα στοιχεία αυτού του κώδικα.

15.  Η απόφαση της Θεονόης (στίχοι 1101-1137): Ας σκεφτούμε ποια θα θέλαμε εμείς να είναι και ποια μπορεί να είναι, με βάση τους λόγους πειθούς των δύο ηρώων, που προηγήθηκαν.

16.  Θεονόη: Ένας ηθικός άνθρωπος που η στάση του ορίζεται από βασικές αρχές. Την ευσέβεια, τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, την αμεροληψία, το σεβασμό στους γονείς.

17.  Σύμφωνα με τον μεγάλο μελετητή της αρχαίας ελληνικής γραμματείας Lesky, «…η Θεονόη είναι φορέας καθαρά θεϊκής γνώσης…», «…είναι έτοιμη να δεχθεί την αγνή πνοή του ουρανού, ξέρει ότι είναι δεμένη με το χώρο των θεών, από όπου αντλεί τη μαντική ιδιότητα και τη γνώση του ορθού…». Και παρακάτω, «…παίρνει το μέρος της ανθρωπότητας με προσωπικό κίνδυνο.»

18.  Οι δυνάμεις της είναι πεπερασμένες. Για αυτό και δεν προτείνει λύσεις, μόνον αποφασίζει να σωπάσει. Η σωτηρία των ηρώων μας βρίσκεται στα δικά τους χέρια και εξαρτάται από τις δικές τους ικανότητες (εὐβουλία: «Κοιτάχτε να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας») και τη βοήθεια των θεών, στους οποίους τους προτρέπει να προσευχηθούν.

19.  Όμως, ο Ευριπίδης κρατά, για άλλη μια φορά, τους ήρωές του στα μέτρα της ηθικής του καιρού του, διδάσκοντας στους θεατές την ταπεινοφροσύνη που αποτρέπει την ὓβρη.: Ούτε η Θεονόη, ούτε η ευφυϊα τους αρκούν για να σωθούν. Πρέπει να ζητήσουν τη βοήθεια των θεών, γιατί αυτοί είναι απλοί άνθρωποι και, χωρίς τη δική τους συνδρομή, δεν μπορούν να καταφέρουν τίποτε.

20.  Το πέρασμα της Θεονόης είναι σύντομο και μοναδικό. Το πορτραίτο της, ουσιαστικά, στήνεται χάρη σε όσα προοικονομούνται για αυτήν από την αρχή του δράματος και ολοκληρώνεται με την εμφάνισή της στην τέταρτη σκηνή του β΄ επεισοδίου.

5η σκηνή (στίχοι 1140-1219)  Η ΕΛΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΡΩΝΕΙ ΣΧΕΔΙΟ ΣΩΤΗΡΙΑΣ

Υποενότητες

Η Ελένη απορρίπτει τις προτάσεις του Μενέλαου, αντιπροτείνει την ιδέα να πουν στον αιγύπτιο βασιλιά ότι ο άνδρας της πέθανε, αυτός να παραστήσει το διασωθέντα σύντροφό του, αυτή να υποκριθεί ότι θρηνεί. Προσευχή στην Ήρα και την Αθηνά.

Θέματα:

     Επιβεβαιώνεται η σοφία της Θεονόης: Τους συνέστησε ευβουλία και όλα όσα ακολουθούν στη σκηνή αυτή είναι  αποτέλεσμά της, καθώς οι ήρωες, μην περιμένοντας βοήθεια από κανέναν, σκέφτονται πώς θα διαφύγουν από τη χώρα του Θεοκλύμενου. Ο βασιλιάς προβάλλει σαν απειλητική σκιά πάνω τους και καλούνται να εφεύρουν τρόπο για να ξεπεράσουν αυτόν, τη δύναμή του, το εμπόδιο στο δρόμο τους.

    Οι προτάσεις του Μενέλαου αντικρούονται μία μία από την Ελένη με λογικά επιχειρήματα. Τι σκεφτόμαστε για τον ήρωα;

    Στίχος 1157: Στερεότυπη αντίληψη της εποχής εκείνης ήταν πως οι γυναίκες δεν έχουν τις ίδιες νοητικές ικανότητες με τους άνδρες. Ποια είναι η σημερινή άποψη για το θέμα; Τι αποδεικνύεται από τη σκηνή αυτή;

    Το σχέδιο της Ελένης παρουσιάζεται από αυτήν χωρίς εκκρεμότητες, ολοκληρωμένο, από την πρώτη στιγμή. Η ίδια αναθέτει και συγκεκριμένο ρόλο και αρμοδιότητες στον άνδρα της, του υποδεικνύει ακόμη και τη θέση και τον τρόπο που θα σταθεί (προσέξτε τις κοφτές υποδείξεις της: «Εσύ», στίχος 1185, «Εδώ», στίχος 1193).   Υποκλινόμαστε μπροστά στην επινοητικότητα της ηρωίδας. Ένα ακόμη γνώρισμα του χαρακτήρα της αποκαλύπτεται.

    Ο Μενέλαος, αντιτάσσοντας την κοινή λογική,  βοηθά την Ελένη ώστε να οργανώσει με μεγαλύτερη ακρίβεια το σχέδιο στις λεπτομέρειές του.

    Πικρά διαπιστώνουμε ότι οι δύο ήρωες, που έχουμε πια πολύ αγαπήσει και συμπονέσει, ετοιμάζονται να μεταχειριστούν δόλια μέσα για να διαφύγουν από την Αίγυπτο, ενώ όλα όσα υπέφεραν ως τώρα ήταν αποτέλεσμα του δόλου των θεών. Και, στην προηγούμενη ακριβώς σκηνή, πόσο πολύ μίλησαν για δικαιοσύνη και ήθος σωστό, για να πείσουν τη Θεονόη να πράξει αυτό που εξυπηρετούσε τις δικές τους ανάγκες! Τι είναι, τελικά, ηθικό;

    Ο δόλος ως μέσο σωτηρίας: Θεμιτός ή αθέμιτος; Το ζήτημα που τίθεται είναι το κατά πόσο συγχωρείται  η απάτη, το ψέμα. Η ηθική διάσταση του ζητήματος προβληματίζει τους θεατές. Ο Πλάτωνας συγχωρεί μόνο το ψέμα που απαιτεί η σωτηρία της πατρίδας και ο Γκαίτε στέκει στις ενοχές που αισθάνεται ο αυτουργός (παράλληλο κείμενο 1).  

    Δόλος: Κάτι καινούριο για τους θεατές; Όχι. Είναι εξοικειωμένοι με αυτόν χάρη στον Όμηρο (π.χ. στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας προσπαθεί με δόλο να ξεφύγει από τη σπηλιά του ανθρωποφάγου Κύκλωπα, και, αργότερα,  σε συνεννόηση με το γιο του, τον Τηλέμαχο, παριστάνει τον ανήμπορο ζητιάνο στο παλάτι του, κ.λ.π.). Βέβαια, δόλο, όσο κακό πράγμα κι αν είναι, χρησιμοποιούν και όλοι –σχεδόν- οι άνθρωποι, προκειμένου να πετύχουν το σκοπό τους.

    Οι βασικοί άξονες του σχεδίου: Ο Θεοκλύμενος θα πάψει να  νιώθει ότι απειλείται από το Μενέλαο, αφού θα μάθει ότι είναι νεκρός. Η επίκληση των ελληνικών ταφικών εθίμων θα διευκολύνει τους ήρωες στις πιο βασικές λεπτομέρειες του σχεδίου τους. Η ηρωίδα θα υποκριθεί για να ξεγελάσει τον πανίσχυρο βασιλιά. Επομένως, η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι θα αξιοποιηθεί από τους ίδιους τους ήρωες για το σκοπό τους.

    Στίχοι 1187-1188: Το φόρεμα του Μενέλαου (εικόνα κακοπαθημένου ανθρώπου)  θα αποτελέσει αυτή τη φορά όπλο και όχι εμπόδιο για τους ήρωες.

    Όσο το σχέδιο προχωρεί και αναπτύσσεται, αυξάνει κλιμακωτά το δέος μας μπροστά στις δυνάμεις  της ηρωίδας. Εύστοχα ο Ευριπίδης, ακριβώς πριν σκεφτούμε την ὓβρη, στρέφει τον ηρωικό λόγο σε μια προσευχή (όπως υπέδειξε η Θεονόη), διδακτική για τους θεατές. Ναι, ο ανθρώπινος νους μπορεί τα πάντα , μα, μόνο με τη βοήθεια των θεών, τα λόγια και οι ιδέες γίνονται πράξεις και επιτυγχάνουν.

    Το κείμενο παρέχει πλήθος σκηνοθετικών οδηγιών: Πώς θα είναι ντυμένη η Ελένη στην επόμενη σκηνή, ποια έκφραση θα έχει (στις αρχαίες παραστάσεις θα φορά προσωπείο γυναίκας που θρηνεί), κ.λ.π.

    Στην προσευχή της η Ελένη απευθύνεται σύντομα στην  Ήρα, της οποίας τη συμπαράσταση γνωρίζει ότι έχει (από τη Θεονόη) και εκτενέστερα στην Αφροδίτη που, ως τώρα, στάθηκε εχθρική απέναντί τους.

     Το σχέδιο της Ελένης. Να καταγράψετε τις πτυχές του με τη σειρά (με αρίθμηση) και την κρίση σας για το πόσο πετυχημένο μπορεί να είναι. Τι θα αλλάζατε εσείς;